Ό,τι δεν μας σκοτώνει μας κάνει πιο δυνατούς;

Κάποιες φορές ό,τι δεν μας σκοτώνει μας κάνει πιο δυνατούς, ωστόσο δεν μπορεί  κανείς να αμφισβητήσει πως, ό,τι δεν μας σκοτώνει μερικές φορές μας κάνει πιο αδύναμους. Πότε όμως οι δυσκολίες οδηγούν  στη ελπίδα και πότε στην απελπισία;

Υπάρχει μια παλιά γιαπωνέζικη παροιμία που λέει «Έπεσες επτά φορές, σήκω οκτώ» Για τους ανθρώπους με ψυχική ανθεκτικότητα και σθένος η πρόταση «Έχω την αίσθηση ότι το αύριο θα είναι καλύτερο.» είναι διαφορετική από την πρόταση «Αποφασίζω να κάνω το αύριο καλύτερο.» Η ελπίδα που έχουν  αυτοί οι άνθρωποι δεν έχει καμιά σχέση με την τύχη και από την άλλη είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την ικανότητα μας να σηκωνόμαστε ξανά όταν η ζωή  μας ρίχνει κάτω. ( Duckworth, Α., 2016)

Τις τελευταίες τρεις δεκαετίες η έννοια «ψυχική ανθεκτικότητα - resilience» έχει προσελκύσει το ενδιαφέρον ερευνητών σε διάφορους τομείς - εκπαίδευση και ανατροφή, υγειονομική περίθαλψη, ψυχοθεραπεία, κοινωνική και οργανωτική ψυχολογία. Γίνεται λόγος  για την ανθεκτικότητα ως ατομικό χαρακτηριστικό και ως χαρακτηριστικό των οργανώσεων. Επικεντρώνομαι στην ατομική ανθεκτικότητα χρησιμοποιώντας  έναν πολύ ευρύ ορισμό που ορίζει την ψυχική ανθεκτικότητα ως την ικανότητα ενός ατόμου να προσαρμόζεται θετικά σε καταστάσεις κινδύνου και κρίσης. Ο όρος ψυχική ανθεκτικότητα περιλαμβάνει πάντα την αντίδραση  ενός ατόμου σε ένα συγκεκριμένο ερέθισμα. Οποιαδήποτε κρίση, όπως η πανδημία κοροναϊού, μπορεί να δοκιμάσει  την ψυχική ανθεκτικότητα.

Κάποιες φορές ό,τι δεν μας σκοτώνει μας κάνει πιο δυνατούς, ωστόσο δεν μπορεί  κανείς να αμφισβητήσει πως, ό,τι δεν μας σκοτώνει μερικές φορές μας κάνει πιο αδύναμους. Πότε όμως οι δυσκολίες οδηγούν  στη ελπίδα και πότε στην απελπισία;

Ο ερευνητής Steve Maier εξηγεί τη νευροβιολογία της ελπίδας με βάση όλα όσα έχει κάνει στη μακρόχρονη και διακεκριμένη καριέρα του ¨Υπάρχουν  πολλά τμήματα στον εγκέφαλο που αντιδρούν στις απεχθείς εμπειρίες. Όπως η αμυγδαλή. Στην πραγματικότητα, υπάρχει  μια ολόκληρη ομάδα από μεταιχμιακές περιοχές που αντιδρούν στο στρες. Ό,τι συμβαίνει σε αυτές τις δομές  ρυθμίζεται από περιοχές του εγκέφαλου που επιτελούν ανώτερες  λειτουργίες, όπως ο προμετωπιαίος λοβός.  Όταν υπάρχει λοιπόν μια εκτίμηση, σκέψη  η πεποίθηση που λέει «Για στάσου ένα λεπτό, μπορώ να κάνω κάτι για αυτό!» ή «Αυτό δεν είναι στα αλήθεια τόσο κακό!» ή οτιδήποτε άλλο, τότε ενεργοποιούνται οι συγκεκριμένες ανασταλτικές δομές στον λοβό στέλνοντας το εξής μήνυμα «Για ηρεμήστε λίγο εκεί κάτω! Μην ενεργοποιείστε τόσο πολύ. Υπάρχει κάτι που μπορούμε να κάνουμε». Ο Maier πιστεύει ότι οι συγκεκριμένες συνάψεις του εγκεφάλου χαρακτηρίζονται από μια πλαστικότητα.  Χρειάζεται όμως κάποιος να βιώσει μια αρκετά έντονη αντιξοότητα και να καταφέρει να την υπερνικήσει μόνος του όταν είναι νέος για να αναπτύξει ένα διαφορετικό τρόπο αντιμετώπισης των αντιξοοτήτων στο μέλλον. Αυτό έχει ιδιαίτερη σημασία επειδή οι συγκεκριμένες περιοχές  του εγκεφάλου πρέπει να συνενωθούν με  κάποιο  τρόπο και αυτό δεν μπορεί να συμβεί όταν αντιμετωπίζονται προβλήματα ήσσονος σημασίας, δεν γίνεται απλώς να πείσουμε κάποιον με τα λόγια ότι μπορεί να αντεπεξέρχεται στις προκλήσεις. Για να λάβει χώρα η διαφορετική σύνδεση των συνάψεων πρέπει να ενεργοποιηθούν οι συνάψεις ελέγχου ταυτόχρονα  με τις ανασταλτικές περιοχές χαμηλού επίπεδου. Αυτό συμβαίνει όταν το άτομο βιώνει  την κυριότητα ταυτόχρονα με την αντιξοότητα. Π.χ. τα παιδιά που ζουν στην φτώχεια αποκτούν πολλές εμπειρίες απελπισίας, αλλά δεν αποκτούν αρκετές εμπειρίες κυριότητας. Δεν μαθαίνουν «Μπορώ να κάνω αυτό. Μπορώ να πετύχω σε εκείνο». Ο Maier εικάζει ότι αυτές οι προγενέστερες εμπειρίες μπορούν να έχουν πραγματικά μακροχρόνιες επιπτώσεις. Χρειάζεται το άτομο να μάθει ότι υπάρχει μια συσχέτιση ανάμεσα στις πράξεις του και στα όσα του συμβαίνουν «Αν κάνω κάτι, τότε κάτι άλλο θα συμβεί» (Duckworth, Α., 2016).

Η αισιοδοξία, για παράδειγμα, έχει αποδειχθεί ότι συμβάλλει στην αμβλύση των επιπτώσεων του στρες στο μυαλό και το σώμα μετά από  δυσάρεστες εμπειρίες. Αυτό δίνει στους ανθρώπους πρόσβαση στους δικούς τους γνωστικούς πόρους, επιτρέποντας την ψυχρή ανάλυση του τι μπορεί να πήγε στραβά και την εξέταση  συμπεριφορών που θα μπορούσαν να είναι πιο παραγωγικές.

Γιατί ένα άτομο γίνεται αισιόδοξο όταν μεγαλώνει και κάποιο άλλο γίνεται απαισιόδοξο;

Μια απάντηση σε αυτό το ερώτημα  δύνεται  από την  αμερικανίδα ψυχολόγο Carol Dweck, η οποία  έχει ανακαλύψει ότι οι άνθρωποι όλων τον ηλικιών κουβαλούν μέσα στο μυαλό τους τις δίκες τους θεωρίες σχετικά  με τον τρόπο λειτουργιάς του κόσμου, που πηγάζουν από τις προσωπικές ιστορίες  επιτυχίας και αποτυχίας κάθε ατόμου, καθώς και τον τρόπο που οι άνθρωποι του περιβάλλοντος του – και ιδιαίτερα εκείνοι που βρισκόταν σε θέσεις εξουσίας έχουν αντιδράσει σε κάθε περίπτωση. Ως συνέπεια οι άνθρωποι υιοθετούν  είτε μια  νοοτροπία ανάπτυξης  και εξέλιξης (growth mindset)  είτε μια  στάσιμη νοοτροπία (fixed mindset). Η Dweck  και οι  συνεργάτες της έχουν διαπιστώσει ότι τα παιδιά αναπτύσσουν σε μεγαλύτερο βαθμό μια νοοτροπία  στασιμότητας όταν οι γονείς τους αντιδρούν στα λάθη δείχνοντας ουσιαστικά ότι είναι επιζήμια και προβληματικά. (Dweck, C.,2006)

Ο πιο κοινός παράγοντας στην ανοικοδόμηση  της ψυχικής ανθεκτικότητας είναι να υπάρχει τουλάχιστον μια στενή, θετική σχέση με έναν θερμό, ευαίσθητο και υποστηρικτικό γονέα ή έναν άλλον ενήλικο φροντιστή.

Οι γονείς μπορούν να κτίσουν αυτήν τη θετική σχέση μέσω αυτού που οι ειδικοί  στην ανάπτυξη των παιδιών αποκαλούν συνετή ανατροφή των παιδιών.  Οι  συνετοί γονείς κρίνουν με ακρίβεια τις ψυχολογικές ανάγκες των παιδιών τους. Αντιλαμβάνονται  ότι τα παιδιά χρειάζονται αγάπη, όρια και ελευθερία δράσης για να φτάσουν στο έπακρο των δυνατοτήτων τους. Η βεβαιότητα τους δεν βασίζεται στην ισχύ, αλλά στην γνώση και στην σοφία. ( Duckworth, Α., 2016)

Αυτό σημαίνει ότι οι συνετοί γονείς είναι ζεστοί και ανταποκρίνονται στα συναισθήματα των παιδιών τους, διευκολύνοντας έτσι την ανάπτυξη  της ικανότητας  για συναισθηματικό έλεγχο – βασικός προστατευτικός παράγοντας, ο οποίος προστατεύει  τα παιδιά από αναπτυξιακές διαταραχές. Επιτρέπουν επίσης την αυτονομία και ενθαρρύνουν την ανεξαρτησία, βοηθώντας τα παιδιά τους να αποκτήσουν την αίσθηση του ελέγχου της ζωής τους - ένας άλλος σημαντικός παράγοντας. Η συνετή ανατροφή  ενθαρρύνει επίσης και άλλους πολύτιμους παράγοντες όπως την αυτοεκτίμηση, τις  κοινωνικές δεξιότητες και τις  δεξιότητες επικοινωνίας. - που επιτρέπουν στα παιδιά να ανταποκρίνονται προσαρμοστικά στις αντιξοότητες και να ευδοκιμούν. Αυτός ο συνδυασμός υποστηρικτικών σχέσεων, προσαρμοστικής δημιουργίας δεξιοτήτων και θετικών εμπειριών είναι το θεμέλιο της ψυχικής  ανθεκτικότητας. Αντίθετα, οι γονείς που έχουν υιοθετήσει την  αυταρχική ανατροφή δεν υποστηρίζουν αυτούς τους προστατευτικούς παράγοντες και είναι λιγότερο πιθανό να αναθρέψουν  παιδιά με μεγάλη ψυχική ανθεκτικότητα (Masten, A., Barnes, A.,2018)

Επομένως η βοήθεια ενός υποστηρικτικού ενήλικα είναι ζωτικής σημασίας για τη διαχείριση του άγχους και, ως εκ τούτου, μετατρέποντας την έκθεση στο άγχος σε ανθεκτικότητα. Εάν είστε γονέας ή αφοσιωμένος δάσκαλος ή άλλος σημαντικός ενήλικας στη ζωή ενός παιδιού, ίσως αναρωτιέστε τι μπορείτε να κάνετε τώρα για να βοηθήσετε το παιδί σας μεγαλώνοντας να αποκτήσει ψυχική  ανθεκτικότητα. Η Αμερικανική Ψυχολογική Εταιρεία έχει μερικές εξαιρετικές συμβουλές και τεχνικές για την ενθάρρυνση της ψυχικής ανθεκτικότητας στα παιδιά στη ζωή σας. Δοκιμάστε αυτές τις ιδέες:

• Βοηθήστε το παιδί σας να κάνει σχέσεις με άλλους, αυτό βοηθά το παιδί  να αποκτήσει ενσυναίσθηση, να αναπτύξει το υποστηρικτικό του δίκτυο και ενθαρρύνει την ανθεκτικότητα.
• Ενθαρρύνετε το παιδί σας να βοηθήσει άλλους, αυτό μπορεί να το βοηθήσει να αισθανθεί  δυνατό.
• Διατηρήστε μια καθημερινή ρουτίνα για να δώσετε στα μικρά παιδιά μια αίσθηση ασφάλειας και δομής στη ζωή τους και ενθαρρύνετε τους να δημιουργήσουν τις δικές τους ρουτίνες.
• Κάντε ένα διάλειμμα και διδάξτε στο παιδί σας πώς να κάνει ένα διάλειμμα. Δείξτε του  ότι η υπερβολική ανησυχία είναι μη παραγωγική και μπορεί να είναι επιβλαβής και ενθαρρύνετε το να αφήνει  αυτό που το ανησυχεί τουλάχιστον για λίγο.
• Διδάξτε στο παιδί σας την αυτο-φροντίδα, συμπεριλαμβανομένης της υγιεινής διατροφής, της άσκησης, του καλού ύπνου και μάθετε του να παίρνει χρόνο απλώς  για να χαλαρώσει και να διασκεδάσει.
• Βοηθήστε το παιδί σας να θέσει λογικούς στόχους και να προχωρήσει βήμα-βήμα. Αυτό θα το βοηθήσει να επικεντρωθεί σε αυτά που έχει πετύχει παρά σε αυτά που δεν έχει πετύχει.
• Αναπτύξτε μια θετική αυτο-εικόνα στο παιδί σας υπενθυμίζοντας  του τον τρόπο με τον οποίο  αντιμετώπισε επιτυχώς τις δυσκολίες και τις δυσχέρειες  στο παρελθόν και συνδέστε την προηγούμενη επιτυχία με τις μελλοντικές δυνατότητές του.
• Βοηθήστε το παιδί σας να βλέπει  τα πράγματα με προοπτική και  ενθαρρύνετε  μια μακροπρόθεσμη άποψη - ειδικά όταν έχει κολλήσει σε κάτι αρνητικό αυτή τη στιγμή.
• Αναζητήστε ευκαιρίες για να ανακαλύψετε πράγματα  για το παιδί σας και δείξτε του πώς να το κάνει και μόνο του.
• Τέλος, διδάξτε στο παιδί σας να αποδέχεται ότι η αλλαγή είναι αναπόφευκτο μέρος της ζωής και ότι μπορούμε πάντα να αντικαταστήσουμε στόχους που έχουν καταστεί ανέφικτοι με νέους, πιο εφικτούς  (APA, Κέντρο βοήθειας ).

Η ψυχική ανθεκτικότητα δεν εξαλείφει το άγχος ούτε διαγράφει τις δυσκολίες της ζωής. Οι άνθρωποι που έχουν αυτήν την ανθεκτικότητα δεν τα βλέπουν όλα «ροζ». Καταλαβαίνουν ότι οι αποτυχίες συμβαίνουν και ότι μερικές φορές η ζωή είναι δύσκολη και επώδυνη. Εξακολουθούν να βιώνουν τον συναισθηματικό πόνο, τη θλίψη και την αίσθηση της απώλειας που έρχεται μετά από μια τραγωδία ή δυσχέρεια, αλλά η ψυχοσύνθεση τους, τους επιτρέπει να ανταπεξέρθουν σε τέτοια συναισθήματα και να ανακάμψουν. Ακόμα και ενόψει γεγονότων που φαίνονται εντελώς αδιανόητα, η ανθεκτικότητα επιτρέπει στους ανθρώπους να οργανώσουν τις ψυχικές τους δυνάμεις  και  όχι μόνο να επιβιώσουν αλλά και να ευημερήσουν.

Ποπόβα Γκεργκάνα, Msc Ψυχολόγος,

Pg.D  Ψυχολογία παιδιών & έφηβων

Prof.Dip. Σύμβουλος Ψυχικής υγείας PCA, CCPT παιδιών & ενηλίκων

Προσωποκεντρική εκπαιδευτικός

Υποψήφια Διδάκτωρ Θετικής Ψυχολογίας

Αναφορές:

APA Help Center. (n.d.). Resilience guide for parents & teachers. American   Psychological Association Help Center. Retrieved from https://www.apa.org/helpcenter/resilience.aspx

Duckworth,A.,(2016) Grit: the power of passion and perseverance: New York: Scribner

Dweck,C., (2006) Mindset: The new psychology of success. New York: Random House

Masten A, Barnes A.(2018) Resilience in Children: Developmental Perspectives. Children. July 2018:98. doi:10.3390/children5070098